Таван Цогц

Буддизмын гүн ухааны үүднээс бол “байхуй” буюу “бодгаль”, эсхүл “би” хэмээх нь бие, сэтгэлийн ямагт хувьсан өөрчлөгдөж байдаг эрч хүчний буюу цогц хэсгийн бөөмнөрөл юм. Үүнийг таван бүлэг буюу цогцод хувааж болно. Бурхан багш айлдахдаа: “Товчоор өгүүлбэл чухал авахуй эдгээр таван цогц нь зовлон мөн” хэмээжээ. Тэр бээр зовлонг таван цогц хэмээн газар бүр тов тодорхой заасан байдаг. Тухайлбал, “Хуврагуд аа, зовлон гэдэг юун бэ гэвэл, энэ нь чухал авахуйн таван цогц мөн гэж хэлж болно” гэжээ. Зовлон хийгээд таван цогц нь хоёр өөр зүйл биш гэдгийг сайн ойлгох хэрэгтэй, таван цогц ч өөрөө зовлон мөн. “Байхуй” (буй) хэмээхийг бүрэлдүүлэгч таван цогцын тухай эрхвиш ойлголттой болоод ирэхлээр энд дурдан буй зүйлийг илүү сайн ухаарах буюу. Чингэвээс тэдгээр таван цогц гэдэг чухам юу вэ?

Нэгдэх цогц нь Дүрс болно. Дүрсийн цогцод уламжлалт дөрвөн махбод, тухайлбал, хатуу, шингэн, халуун, хөдлөхүй дөрөв багтана, түүнчлэн уг дөрвөн махбодаас гаралтай чухал авагдахуун дүрсүүд багтана.3 Чухал аваагдахуун дүрс гэдэг энэ нэр томъёонд бидний мэдрэхүйн таван эрхтэн: нүд, чих, хамар, хэл, бие орох бөгөөд гадаад ертөнц дэх тэдгээрийн оногдоохуун буюу таван вишай: дүрс, дуу, үнэр, амт, хүрэлцэхүй хийгээд сэтгэхүйн оногдохуун - ном (dharmāyatana) -ын дотор орох үзэл, бодрол, ойлголтууд мөн багтана.4 Ингэхлээр дүрсийн цогцод материйн бухий л салбар дотоод, гадаад тал хоёулаа хамрагдана.

Хоёрдахь нь Сэрэхүйн цогц юм. Үүнд биеийн болон сэтгэхүйн эрхтэнээр дамжин гадаад ертөнцтэй холбогдсоноор үүсэх тааламжтай, тааламжгүй, саармаг зэрэг бидний бүх сэрэл, хүртэхүй багтана. Тэдгээр нь зургаан янз байна. Үүнд: нүдээр харах дүрс, чихээр сонсох дуу, хамраар үнэрлэх үнэр, хэлээр мэдрэх амт, биеэр мэдрэх хүрэлцэхүй хийгээд сэтгэхүйгээр тусгах бодвор, санаа (энэ нь буддизмын гүн ухаанд авч үздэг зургаадахь чадвар юм) багтана.5 Өөрөөр хэлбэл бидний бие, сэтгэлийн бүхий л мэдрэхүй энд багтана.

Буддын гүн ухааны “Сэтгэхүй” (manas) хэмээх нэр томъёо ямар утгатай болох талаар товч тайлбарлах нь зүйтэй юм. Энэхүү сэтгэхүй нь материтай эсрэгцсэн санаа биш гэдгийг хатуу ойлговал зохино. Буддизмын онцлог нь гүн ухааны болон шашны бусад ихэнх урсгал чиглэлийн адилаар санааг материт эсрэгцүүлэн тавьдаггүй болохыг ямагт санаж байх хэрэгтэй. Сэтгэхүй нь нүд, чих лүгээ адил зөвхөн чадвар буюу эрхтэн мөн болой. Түүнийг аливаа бусад чадварын нэгэн адил ажаарч, хөгжүүлж болох бөгөөд Бурхан багш тэдгээр зургаан чадварыг ажаарч, номхотгож байхын чухлыг олонтаа заасан байдаг. Нүд сэтгэхүй хоёрын ялгаа гэвэл, нэгдэх нь өнгө болон үзэгдэх хэлбэрийг мэдэрч байхад хоёрдахь нь үзэл, бодрол, оюун санааны оногдохуйг мэдэрнэ. Бид ертөнцийн янз бүрийн үзэгдлийг өөр өөр сэрлээр хүлээж авдаг. Тухайлбал, бид өнгийг үл сонсох боловч үзэж чадна. Дууг үзэж чадахгүй, харин сонсож чадна. Чингэхлээр бид сэрлийн таван биет эрхтэн – нүд, чих, хамар, хэл, биеэр зөвхөн дүрс, дуу, үнэр, амт, хүрэлцэхүйг мэдэрнэ. Гэтэл энэ бол ертөнцийн зөвхөн нэг л хэсгийг илэрхийлэхээс биш, түүнийг бүхэл бүтнээр нь хүлээж авахгүй. Үзэл, бодрол гэж юун бэ гэвэл бас ертөнцийн нэг л хэсэг юм. Түүнийг нүд, чих, хамар, хэл, биеэр мэдэрч чадахгүй, хүлээж авч чадахгүй. Харин түүнийг өөр эрхтэн, чадвараар хүлээж авч болох бөгөөд тэр нь сэтгэхүй (манас) юм. Үзэл, санаа өөрөө мэдрэхүйн биет таван эрхтэнд өртөж буй ертөнцөөс саланги тусгай юм биш ээ. Харин тэдгээр нь бие махбодын үйлдлээс хамаарч, түүгээр нөхцөлдөж байдаг. Жишээ нь төрөлхийн хараагүй хүнд дуу болон бусад эрхтнээрээ хүлээж авсан өөр зүйлтэй адилтган ухаарахаас өөр өнгийн тухай ойлголт байж чадахгүй юм. Ертөнцийн хэсэг болох үзэл, бодрол нь биет үйлдлээр үүсэж, нөхцөлдөж байх бөгөөд түүнийг сэтгэхүйгээр хүлээж авна. Иймээс сэтгэхүйг нүд, чихний нэгэн адил сэрлийн чадвар буюу эрхтэн хэмээн үзнэ.

Гуравдахь нь Хуран мэдэхүйн цогц юм. Хуран мэдэхүй нь сэрэхүйн нэгэн адил зургаан төрөл бөгөөд энэ нь дотоод зургаан чадвартай холбоотой, гадаад зургаан оногдохуунд зохицсон байдаг. Сэрэхүйн нэгэн адил тэдгээр нь бидний зургаан эрхтэнээр дамжин гадаад ертөнцтэй холбогдож буй болно. Хуран мэдэхүй нь биеийн буюу сэтгэлийн вишай (оногдохуун) аль алиныг хүлээн авч чадна.

Дөрөвдөх нь Хуран үйлдэхүйн цогц юм. Энэ цогцод хуран үйлдсэн бүхий л сайн, муу үйл багтана. Карма (karma буюу kamma) гэдэг нийтээр мэдэх үйл үрийн ойлголт энд багтан орно. Үйлийн үрийн тухай Бурхан багшийн өөрийнх нь тодорхойлолтыг энд санууштай. Үүнд: “Хуврагууд аа, бөх зүрхийн (зоргын) үйлдлийг би үйлийн үр гэж байгаа юм. Хүн хүссэн зүйлээ бие, хэл, сэтгэлээрээ үйлддэг” гэжээ. Хуран үйлдэхүй нь “сэтгэлийн бүтээл, сэтгэлийн үйл буюу. Буян хийгээд буян бус ба эш эс үзүүлсэнүүдэд сэтгэлийг оруулалагч үйлт” мөн. Хуран үйлдэхүй нь сэрэхүй хийгээд хуран мэдэхүйн нэгэн адил зургаан төрөл байх бөгөөд тэр нь зургаан дотоод чадвартай холбогдож, гадаад ертөнцийн зургаан (бие, сэтгэлийн) оногдохуунтай уялдана. Сэрэхүй хийгээд хуран мэдэхүй нь хуран үйлдэхүй бус, тэдгээр нь үйл үрийг төрүүлэхгүй: Гагцхүү хуран үйлдэхүй - дуршил, хүсэл, бишрэл, сүсэг, самади, билиг, хичээнгүй, мунхаг, тачаангуй, хөнөөхүй, омог, найдангуй зэрэг үйлдэл л үйлийн үрийг бүтээж чадна. Хуран үйлдэхүйн цогцыг бүрдүүлдэг иймэрхүү сэтгэлийн үйлдэл 52 байдаг.

Тавдахь нь Тийн мэдэхүйн цогц юм. Тийн мэдэхүй нь зургаан эрхтний (нүд, чих, хамар, хэл, бие, сэтгэлийн) аль нэгнийг суурь болгож, гадаад зохих зургаан үзэгдлийн (дүрс, дуу, үнэр, амт, хүрэлцэхүй хийгээд сэтгэхүйн оногдохууны, өөрөөр хэлбэл үзэл, бодролын) аль нэгнийг оногдохуй болгосон сөрөг үйлдэл буюу хариу тусгал юм. Жишээлэхэд, үзэхүй тийн мэдэхүй нь нүдийг суурь болгож, үзэгдэх дүрсийг оногдохуун болгоно. Сэтгэхүйн тийн мэдэхүй нь сэтгэхүйг суурь болгож, үзэл, бодролыг оногдохуун болгодог. Тиймээс тийн мэдэхүй нь бусад эрхтэн, чадваруудтай холбогдож үүснэ. Тийнхүү, тийн мэдэхүй нь сэрэхүй, хуран мэдэхүй хийгээд хуран үйлдэхүйн нэгэн адил зургаан төрөл байх бөгөөд тэдгээр нь дотоод зургаан эрхтэнтэй холбогдож, гадаад зургаан оногдохуунтай уялдсан байна.
Тийн мэдэхүй нь оногдохууныг үл ялгаруулна гэдгийг хатуу ойлгох учиртай. Энэ бол ухамсрын л нэг төрөл, оногдохуун аяндаа байгааг л ухаарах ухамсар юм. Үүнд нүд өнгөтэй, жишээлбэл хөх өнгөтэй холбогдоход харах тийн мэдэхүй нь зүгээр өнгө байна гэдгийг л мэдэх ухаарал болж үүсэх бөгөөд харин энэ бол хөх өнгө мөн гэж ялгахгүй. Энэ шатанд тийм ялгаруулал байхгүй. Энэ бол хөх өнгө мөн гэж (өмнө гуравдахь цогцод өгүүлсэн) хуран мэдэхүй л мэдэрнэ. “Харах тийн мэдэхүй” гэдэг нэр томъёо бол гүн ухааны илэрхийлэл бөгөөд “үзэхүй” хэмээх ердийн үгээр илэрхийлж байгаа тэр л санааг тэмдэглэж байгаа юм. Харин үзэхүй гэдэг нь ялгаруулна гэсэн санаа биш ээ. Тийн мэдэхүйн бусад хэлбэрүүд үүн лүгээ нэгэн адил болой.

Энд давтан хэлэхэд, Буддын гүн ухаанд “Би”, “Сүнс”, “Ego” хэмээх материт эсрэгцүүлэн тавьдаг байнгын, хувиршгүй санааны зүйл байхгүй, тийн мэдэхүйг материт сөргүүлэн тавих “санаа” мөн гэж үзэж болохгүй. Энэхүү зүйлийг тухайлан тэмдэглэж байгаа учир болбаас эрт дээр үеэс эдүгээ хүртэл улиглаж ирсэн ташаа үзлээр бол, тийн мэдэхүй нь амьдралын тууш байнга үргэлжлэн орших Би буюу Сүнсний нэгэн төрөл болох агсан билээ.
Бурхан багшийн нэгэн шавь Сати хэмээгч “Тийн мэдэхүй тэр янзаараа л нэгээс нөгөөд шилжин явж байдаг” гэж багш номлосон хэмээн бодож байжээ. Будда тэр шавиасаа “Тийн мэдэхүйг чухам юу гэж ойлгож байна вэ” гэхэд: “Энэ бол сайн, муу үйлийн үр болж тэнд энд илрэх, мэдэгдэх, үзэгдэх зүйл л юм” гэсэн сонгодог хариултыг Сати хэлжээ.
“Иш булбарай минь! Намайг хэзээ хэнд үүнийг ингэж тайлбарлаж байхыг сонссон юм бэ?” хэмээн Бурхан багш түүнийг зэмлэн, “Тийн мэдэхүй нь нөхцөл байдлаас болно, тодорхой нөхцөлгүйгээр тийн мэдэхүй гарна гэж байхгүй хэмээн би олон янзаар тайлбарлаж байгаагүй юу” гэжээ. Тэгээд Бурхан багш тийн мэдэхүйг цаашид нарийвчлан тайлбарлахдаа: “Тийн мэдэхүйг ямар нөхцлөөс болж үүссэнээр нь тус тус нэрлэнэ. Тухайлбал: нүд хийгээд дүрсээр дамжин гарсан тийн мэдэхүйг үзэхүйн тийн мэдэхүй гэнэ, чих хийгээд дуугаар дамжин гарсан тийн мэдэхүйг сонсохуйн тийн мэдэхүй, хамар хийгээд үнэрээр дамжин гарсаныг үнэрлэхийн тийн мэдэхүй, хэл хийгээд амтаар дамжин гарсныг амтлахуйн тийн мэдэхүй, бие хийгээд хүрэлцэхүйгээр дамжин үүссэнийг хүрэлцэхүйн тийн мэдэхүй, сэтгэл хийгээд сэтгэлийн оногдохуунаар (үзэл, бодрол) дамжин гарсныг сэтгэлийн тийн мэдэхүй хэмээн нэрлэнэ” гэжээ.

Будда үүнийгээ улмаар үлгэрчлэн тайлбарлажээ. Тухайлбал: гал нь шатаж буй бодисоороо нэрлэгдэнэ. Гал модонд гарч болно. Түүнийг модны гал гэнэ. Гал сүрэлд гарч болно. Түүнийг сүрлийн гал гэнэ. Ингэж тийн мэдэхүй нь ямар нөхцлөөр үүссэнийхээ дагуу нэрлэгддэг амой.
Энэ талаар буддизмын их тайлбарлагч Буддагхоша бээр хэлэхдээ: “Модоор гарсан гал гагцхүү модны нөөц буй цагт ассаар байх боловч модны нөөц дууссан газарт гал унтардаг нь нөхцөл байдал өөрчлөгдсөнөөс болж буй хэрэг. Тэгэхдээ гал мөн зомгол, үртэс дээгүүр дам харайж гарахгүй гэхчилэн зомголын гал болж үргэлжилнэ. Тийнхүү нүд болон дүрсээс уламжилж үүссэн тийн мэдэхүй ч мэдрэхүйн эрхтнээр (өөрөөр хэлбэл нүдээр) дамжин гарч, гагцхүү нүд, дүрс, гэрэл хийгээд ажаарал байгаа нөхцөлд л байх агаад уг нөхцөл байхгүй болсон газар тийн мэдэхүй ч замхарч зогсоно. Яагаад гэвэл, нөхцөл нь өөрчлөгдсөн байна. Харин тэр (тийн мэдэхүй) чихийг алгасан гарахгүй гэхчилэн сонсохуйн тийн мэдэхүй болох зэргээр үргэлжилнэ…” гэжээ.
Тийн мэдэхүй бол дүрс, сэрэл, хуран мэдэхүй, хуран үйлдэхүйгээс хамааран оршихоос бус, тэднээс ангид гагцаар байж чадахгүй гэдгийг Будда тов тодорхой тайлбарласан билээ. Тэр бээр хэлэхдээ:
“Тийн мэдэхүй нь дүрс (матери)-ийг байх аргаа болгож, оногдохуй болгож, тулгуур болгож орших бөгөөд энэ үндсэн дээр тийн мэдэхүй өсөж, өргөжиж, хөгжинө. Тийн мэдэхүй бээр сэрэхүйг байх аргаа болгож …, эсвэл хуран мэдэхүйг байх аргаа болгож …, эсвэл хуран үйлдэхүйг байх аргаа болгож, хуран үйлдэхүйг оногдохуй болгож, хуран үйлдэхүйг тулгуур болгож байж оршиж сая чадах ба энэ үндсэн дээр өсөж, өргөжиж, хөгжих учиртай”.

“Хэрэв алимад нэгэн хэлэхдээ: тийн мэдэхүй нь дүрс, сэрэхүй, хуран мэдэхүй хийгээд хуран үйлдэхүйгээс ангид тасархай үүсэх, өсөх, өргөжих, хөгжих, ирэх, одох, түрдэхийг би үзүүлээд өгье гэх аваас тэр бээр оршин буй бус юмыг л ярьж буй хэрэг болно”.3
Таван цогцын тухай маш товчдоо ийм байна. Бидний нэрлэдэг “байхуй”, “бодгаль”, “би” гэдэг нь нэрийтгэлийн төдий буюу эдгээр таван цогцын нийлбэрийг л тэмдэглэж байгаа хэрэг. Тэдгээр нь мөнх бус, байнгад хувьсан өөрчлөгдөж байдаг. “Алимад мөнх бус бүхэн зовлон мөн”. Энэ бол “Товчдоо чухал авахуйн таван цогц л зовлон болой” гэсэн Бурхан багшийн үгийн жинхэнэ утга юм. Тэдгээр нь дараалсан хоёр агшинд л гэхэд нэгэн адил байж чадахгүй. Үүнд А нь А-тай тэнцүү бус. Тэдгээр нь агшин тутам үүсэх, усдахын урсгалд байна.
“Бярман аа, энэ бол яг л уулын горхи лугаа адил түргэн, хол урсаж, урсгалаараа юм бүхнийг хамж явах бөгөөд нэг ч агшин, нэг ч мөч зогсохгүй, алслан урссаар байх болно. Заа, чингээд бярман аа, хүний амьдрал гэдэг уулын горхи лугаа нэгэн адил юм.” Бурхан багш Раттхапалад ярихдаа: “Хорвоо ертөнц гэдэг үргэлжлэн буй урсгалд байдаг, мөнх бус юм” гэжээ.
Нэгэн зүйл арилж, нөгөө зүйл уялдан гарч ирэх нь үйл, үрийн дараалсан сүлжээ юм. Түүнд эс өөрчлөгдөх юм гэж огтхон ч үгүй. Түүний чанад талд мөнхийн Би (Ātman) гэж нэрлэж болох бодгаль чанар буюу бодит байдалд би хэмээн нэрлэж болох ямар нэгэн зүйл байхгүй. Дүрсийг ч сэрэхүй, хуран мэдэхүйг ч, аливаа хуран үйлдэхүйг ч, мөн тийн мэдэхүйг ч жинхэнээр “би” хэмээн нэрлэж үл болно гэдгийг хэн бүхэн хүлээн зөвшөөрөх биз ээ. Харин бие, сэтгэлийн энэ таван цогц шүтэн барилдаж, бодисын болоод сэтгэл зүйн нэгдмэл нэг машин болж, цогцолбороороо үйлчлэн буй хувьд л бид “би”-гийн тухай үзлийг өгүүлж байгаа юм. Гэхдээ энэ нь зөвхөн хуурамч үзэл, сэтгэлийн хуран үйлдэхүй, бидний урьд өгүүлсэн дөрөвдэх цогцыг бүрэлдүүлдэг сэтгэлийн 52 үйлдлийн зөвхөн нэг нь л болохоос өөр юу ч бус. Тодруулбаас, өөрийн би-гийн тухай үзэл л юм.
Сайхь таван цогц нийлээд хуран үүдсэн зовлон болно. Үүнийг бид ердийн ярианд “байхуй” гэдэг. Таван цогцын чанад оршин зовлон амсаж буй “байхуй” буюу “би” гэж үгүй болой. Буддагхошагийн хэлснээр:

“Зовлон бултаар байвч зовогч нь үгүй,
Үйлс нийтээр байвч үйлдэгч нь үгүй.”

Хөдөлгөөний чанадад үл хөдлөх хөдөлгөгч байхгүй. Хөдөлгөөн бол зөвхөн л хөдөлгөөн. Амьдрал хөдөлгөөнтэй байна гэх нь буруу, амьдрал өөрөө хөдөлгөөн юм. Амьдрал хөдөлгөөн хоёр бол хоёр өөр зүйл бус. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэлгээний чанадад сэтгэгч байгаа биш. Сэтгэлгээ гэдэг л өөрөө сэтгэгч гэсэн үг. Хэрэв уг сэтгэлгээг арилгаваас сэтгэгч үгүй болно. Үүнд буддизмын энэ үзэл Декартын “Би сэтгэж байгаа учраас би байна” (Cogito ergo sum) гэдэгтэй яг эсрэг болохыг энд дурдалгүй өнгөрч болохгүй.

Хутагтны Зовлонгийн үнэний агуулга товчдоо ийм байна. “Хэн бээр зовлонг ухаарах аваас, тэр бээр зовлонгийн үүслийг басхүү ухаарна, зовлонгоос тонилохыг басхүү ухаарна, зовлонгоос тонилох замыг басхүү ухаарна” гэж Бурхан багш айлдсан учир Хутагтны анхдахь үнэнийг тодорхой ойлгох нь туйлын чухал юм.

Валпола Рахул